De Nederlandse gezondheidszorg staat onder druk als gevolg van onder andere vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt. Het overheidsbeleid gaat sterk uit van informele zorg als basis voor de houdbaarheid van het zorgstelsel. Om in deze context te komen tot goede kwaliteit van zorg is intensieve en gelijkwaardige samenwerking tussen cliënten, hun familie (mantelzorgers) en hun zorgprofessionals nodig. Voor de nabije toekomst is het de vraag hoe we de best mogelijke zorg voor de cliënt kunnen waarborgen, rekening houdend met de belastbaarheid van familie en naasten.
Familiezorg is een relationele benadering van zorg; dat wil zeggen dat de relatie en de samenwerking tussen cliënt, familie en zorgprofessionals de basis is voor goede zorg. De leeropdracht Familiezorg ontwikkelde kennis over wat er eigenlijk gebeurt als iemand in een familie zorg nodig heeft en familieleden zorg aan elkaar moeten verlenen en hoe we als professionals het beste aan kunnen sluiten en ondersteuning bieden op zo’n manier dat families het vol kunnen houden en tegelijkertijd zelf gezond blijven.
Van pilot naar organisatie breed traject
Het project begon met een pilot op één locatie met actie-onderzoek als veranderstrategie. Bij actie-onderzoek wordt cyclisch gewerkt waarbij ontwikkelen, experimenteren en onderzoeken of evalueren elkaar afwisselen. Het project startte met het leren kennen van het concept Familiezorg door middel van discussies in de projectgroep, inspiratiebijeenkomsten met zorgmedewerkers, behandelaren, cliëntenraadsleden, projectgroep en een uitgebreide training Familiezorg voor zorgmedewerkers, behandelaren en de projectgroep. Tegelijkertijd werden medewerkers uit alle geledingen van de organisatie geïnterviewd om inzicht te krijgen hoe werd gekeken naar de rol van familie en naasten. Met de resultaten van de interviews en de opbrengsten van de training werd, samen zorgmedewerkers gekeken of het concept Familiezorg als kansrijk werd gezien en zo ja, waar men wilde starten met experimenteren.
De uitkomsten van dit pilotproject zijn samengevoegd in een rapport en naar aanleiding daarvan is een advies uitgebracht aan het MT om het concept Familiezorg ZINN breed te implementeren.
Familiezorg, wat is er zo anders?
Familiezorg is een andere manier van kijken naar de zorgsituatie waarbij je niet meer kijkt naar de bewoner of cliënt als individu, maar naar de bewoner als onderdeel van een familie of sociaal netwerk, een systeem. Dat systeem wil je in stand en verwelkomen binnen je zorgorganisatie om daar vervolgens een optimale samenwerking mee aan te gaan. Dit draagt bij aan kwaliteit van leven van de bewoner, welzijn van familie en naasten en het geeft de medewerker voldoening. Uiteindelijk kan het leiden tot het verminderen van het personeelstekort, doordat de familie zorgtaken overneemt van de zorgprofessional. Om dit te faciliteren hebben we ook oog voor ondersteuning van de overbelaste familie en naasten.
Werken vanuit deze visie vraagt een nauwe samenwerking tussen bewoner, familie en zorgprofessionals. Dit betekent dat de zorgprofessionals in gesprekken uitgebreid kennismaken met bewoner en zijn familie en/of naasten, en een samenwerking starten door gezamenlijk de zorgsituatie in kaart te brengen, wensen en verwachtingen uit te spreken en afspraken te maken over wie wat doet met betrekking tot de zorg en het welzijn van de bewoner.
Nieuwe werkwijzen en hulpmiddelen
Het project en de samenwerking tussen ZINN en het lectoraat Familiezorg van de Hanze heeft meerdere innovaties voortgebracht:
- Een visie document; wat is Familiezorg en hoe verhoudt het zich tot ander projecten en uitgangspunten binnen ZINN;
- Het Huisbezoek (familiegesprek) voorafgaand aan de verhuizing waarbij families en medewerkers elkaar leren kennen in de thuissituatie. Wensen en verwachtingen worden daar verkend en uitgesproken. Dit bleek cruciaal voor het opbouwen van vertrouwen en een warme overgang van thuis naar het verpleeghuis;
- Aanpassing van de zorgleefplanbesprekingen om de samenwerking in de driehoek verder te integreren in de hele cliëntreis (in progress);
- Een gesprekstool als hulpmiddel om familiegesprekken beter te structureren en iedereen aan tafel te krijgen;
- Een flyer die duidelijkheid geeft over de juridische randvoorwaarden als het gaat om communicatie met familie.
Ook procesmatig zijn er verbeteringen ingevoerd. Zo is familiezorg geïntegreerd in de intake en inhuizing, en worden zorgleefplanbesprekingen aangepast zodat wensen en verwachtingen van alle betrokkenen expliciet worden gedeeld en geëvalueerd. Daarnaast zijn op het gebied van scholing aanpassingen gedaan. Medewerkers volgden eerst trainingen die door het lectoraat werden gegeven. Later zijn twee interne opleiders opgeleid zodat ZINN haar medewerkers zelf kan trainen en zelf kennis kan blijven door ontwikkelen en borgen. Ook is het concept Familiezorg geïntegreerd in de EVV-opleiding en de EVV-verdiepingsleergang.
Effect op de arbeidsmarkt
- Meer bewustwording: medewerkers beseffen sterker dat samen optrekken met familie een positieve uitwerking heeft op de kwaliteit van leven van de bewoner.
- Betere communicatie: families voelen zich meer gezien en gehoord, bewoners ervaren een warmere overgang naar ZINN.
- Werkplezier: samen optrekken en verantwoordelijkheden delen met bewoner en familie geeft een gevoel van voldoening.
- Concrete opbrengsten: huisbezoeken, familieavonden, aanpassing intakeproces en scholing van teams.
Zelfstandig verder
Het Lectoraat Familiezorg van de Hanze startte in 2019. ZINN en de Hanze zijn in de eerste jaren van het lectoraat een meerjarige samenwerking aangegaan. Inmiddels werkt het lectoraat met veel organisaties samen. Door het project met ZINN heeft het lectoraat veel ervaring opgedaan; met behulp van actieonderzoek is inzicht gekregen in de attitude van zorgmedewerkers in de ouderenzorg en hoe deze om te buigen in de richting van de principes van Familiezorg. Het concept Familiezorg is verder gevalideerd en onderbouwd, wat bijdraagt aan de opschaling bij andere organisaties en de verdere transitie naar een nieuwe manier van werken. De samenwerking tussen ZINN en het lectoraat van de Hanze is in 2023 beëindigd. ZINN is los van het lectoraat verdergegaan met het implementeren en borgen van Familiezorg in de organisatie.
Geleerde lessen
Familiezorg is een andere manier van kijken naar zorg en vraagt een cultuurverandering die leidt tot meer onderling vertrouwen en betere samenwerking tussen familie en zorgprofessionals. Dat leidt uiteindelijk tot een betere kwaliteit van zorg en leven voor de cliënt. Het is zeer waardevol om, zoals het Lectoraat Familiezorg en ZINN deden, gezamenlijk een verandertraject aan te gaan; ontwikkelen, leren en onderzoeken gaan dan hand in hand.
Een cultuurverandering, zo is bekend, kost tijd, dat staat buiten kijf. Tijd en werkdruk zijn blijvende uitdagingen: hoewel uren voor familiegesprekken beschikbaar zijn, kiezen teams soms voor andere taken binnen die tijd. Het is belangrijk dat de zorgorganisatie, ook na implementatie, zelfstandig doorgaat want het doorzetten van cultuurverandering vraagt langdurig de volle aandacht. Uiteindelijk zal het leiden tot een transitie naar een nieuwe manier van werken.
Door kennisdeling via artikelen, workshops en de samenwerking met de Hanze werd ZINN een voorbeeld voor andere organisaties.
Het huisbezoek
Huisbezoeken bleken een belangrijke interventie: families en medewerkers startten de relatie in de thuissituatie. In de trainingen ontwikkelden medewerkers nieuwe, helpende vaardigheden in gespreksvoering en samenwerking. Door deze vaardigheden toe te passen in het gesprek met familie thuis ontstaat vertrouwen en openheid. Wederzijdse wensen en verwachtingen werden uitgesproken. Familie voelt zich zo meer betrokken en gewaardeerd.
Toekomstige ontwikkelingen Lectoraat
Het Lectoraat Familiezorg van de Hanze is gestart in 2019 en heeft als missie bij te dragen aan de grote uitdagingen in de gezondheidszorg als het gaat om ondersteuning van en samenwerking met familie en directe naasten in de zorg. Het gaat dan om drie pijlers:
- Praktijkorganisaties ondersteunen in de omslag naar een organisatie waarbinnen familie en directe naasten (informele zorgverleners) worden erkend en waarin hun positie wordt omschreven en geformaliseerd.
- Onderwijsinstellingen bewust maken en ondersteunen bij onderwijsvernieuwing en innovatie met betrekking tot competentieontwikkeling van toekomstige zorg- en welzijn professionals.
- Praktijkgericht onderzoek naar (de implementatie van) effectieve samenwerkingsvormen en ondersteuningsinterventies voor zorgvragers, hun familie en directe naasten.
Het lectoraat ontwikkelde de interventie ‘het familiegesprek’. Deze interventie bleek effectief in de wijkverpleegkundige zorg en in de zorg voor families die te maken krijgen met dementie. Op dit moment onderzoekt het lectoraat, op basis van een gegunde subsidie, of deze interventie ook goed toepasbaar is in de palliatieve thuiszorg.
Het lectoraat is sinds september 2023 voorzitter van het Lectorenplatform Informele Zorg. Het doel van dit platform is om meer en betere samenwerking tussen verleners van informele en (semi)formele zorg te bevorderen. Hierbij is het vertrekpunt dat informele zorg het fundament vormt en formele zorg daarbij aansluit. Het platform heeft een aantal ambities:
- Versterking van kwalitatief, hoogwaardig praktijkgericht onderzoek rondom informele zorg.
- Optimale agendering van het thema binnen de landelijke onderzoeksprogrammering en bijbehorende subsidiestromen.
- Innovaties in de praktijk en opleidingen voor zorg- en welzijn/sociaal werk.
Toekomstige ontwikkelingen ZINN
Familiezorg is ZINN-breed geïmplementeerd. Toch zijn er nog stappen te zetten. Voor de komende jaren ligt de focus bij op:
- Verdere integratie in opleidingen zowel Hbo als ook Mbo.
- Duurzame borging via inspiratiebijeenkomsten, trainingen (bv. gesprekstechnieken) op aanvraag van afdelingen en vacatureteksten waarin Familiezorg expliciet wordt genoemd.
- Doorlopend onderzoek naar effecten van Familiezorg op lange termijn en op het welzijn van bewoners, families en medewerkers.
- Breder maatschappelijk perspectief: zorgorganisaties moeten samen met families en samenleving een nieuwe balans vinden in zorg en verantwoordelijkheid.
Meer weten?